De cowboykampioen: hedendaags sprookje met jonge illegale migrant als prinses

Migratie, intern of transnationaal, vrijwillig of gedwongen, legaal of illegaal, is vandaag de dag een centraal onderwerp op het Latijns-Amerikaanse continent. Het is ook een onmiskenbare bron van inspiratie voor de hedendaagse Latijns-Amerikaanse literatuur. De cowboykampioen, de roman waar de Mexicaanse schrijfster Aura Xilonen (inmiddels 21 jaar) op haar negentiende mee debuteerde, over een jonge Mexicaan die het straatleven van Mexico ontvlucht en als illegaal de grens naar de VS oversteekt, is hier een mooi voorbeeld van.

De 17-jarige Liborio doet er alles aan om te overleven in deze wereld waar hij zo weinig van begrijpt. Omdat hij het anders niet denkt te redden, is hij op eigen houtje naar het noorden vertrokken, en heeft hij onderweg van alles meegemaakt; het zelfs bijna niet gehaald. Nu zit hij daar in de Verenigde Staten, waar hij als loopjongen voor een schurk van een baas – de chief – werkt in een Spaanstalige boekwinkel, waar hij ‘s avonds, opgesloten op zolder, stiekem het ene na het andere boek verslindt en de nutteloosheid van de woorden overpeinst.

Boksen in een sprookje

Op een dag, als Liborio in de boekwinkel aan het werk is, wordt buiten een meisje door een groep jongeren lastiggevallen. Hij, die van de straat in ieder geval geleerd heeft klappen te verkopen, springt het meisje te hulp en mept de jongens helemaal in elkaar. Als wraakactie vernielen deze jongens de boekwinkel waar Liborio werkt (en woont). Omdat de politie de vernieling zal komen onderzoeken en hij illegaal is, vlucht Liborio en belandt hij opnieuw op straat. Uiteraard, hoe kan het ook anders, wordt hij verliefd op het meisje dat hij verdedigd had, Aireen. En natuurlijk woont zij alleen met een zieke opa, die hele dure medicijnen nodig heeft en geen geld om ze te kopen. Na vele dagen gedwaald te hebben op straat, veel meegemaakt en veel honger en kou geleden te hebben, komt Liborio Aireen weer tegen. Plotseling zijn zij heel dicht bij elkaar, hun lippen raken elkaar bijna, en dan valt hij flauw… om vervolgens wakker te worden in een opvang voor latino kinderen, waar hij – gezien zijn talenten – getraind wordt om bokser te worden.

Gaat het Liborio lukken om een veilig bestaan in de VS op te bouwen? En zal zijn liefde voor Aireen ooit worden beantwoord? Met deze vragen heeft De cowboykampioen alle elementen van een sprookje in zich opgenomen: een voorspelbare verhaallijn vol ongunstige situaties en een gunstige afloop, een onbereikbare liefde en uiteraard een prinses. Alleen is deze hedendaagse prinses geen blond en hulpeloos meisje, maar een jonge illegale migrant in een zuidelijke stad van de Verenigde Staten, die na veel beproevingen zijn redding vindt in zijn eigen vindrijkheid en de hulp van mensen die ‘het onmogelijke’ mogelijk maken.

Straattaal en Spanglish 

Met De cowboykampioen won Xilonen de Mexicaanse literaire Mauricio Achar-prijs vanwege het inventieve gebruik van straattaal en Spanglish (een mengeling tussen Spaans en Engels dat wordt gesproken door Latijns-Amerikaanse migranten in de VS). Die straattaal maakt het boek origineel en het lezen ervan een verrassende uitdaging, al vraag je je als lezer af in hoeverre de straattaal, zoals vertaald is naar het Nederlands, overtuigend genoeg wordt neergezet (want wat is straattaal in Nederland en wie spreekt het?), en hoeveel van de gelaagdheid van dit verhaal in het vertalen verloren is gegaan. Ook de vertaling van de titel lijkt niet de volledige essentie van het verhaal te omvatten. In het Spaans heet het boek Campeón Gabacho. ‘Gabacho’ is een laatdunkende term in het chicano (synoniem voor de Mexicaans-Amerikaanse cultuur) gericht naar een niet Spaanssprekend persoon. Hoewel een cowboy in die zin ook een gabacho is, roept deze term specifiekere kenmerken op. Als lezer denk je al snel aan een Uncle Sam-achtig figuur: een blanke Mexicaanse indios-hatende Texaan. Na het lezen van het boek weet je dat het woord cowboy misleidend is; geen contrast is immers schriller dan dat tussen Liborio en de eerdere omschrijving van een cowboy. Verder is het idee van Spanglish in te tekst te verwerken origineel en passend bij de context het verhaal, ware het niet dat het op een inconsistente manier wordt gebruikt (veel in het begin, tot halverwege het boek en daarna nauwelijks meer). Tot zover het taalgebruik in het boek.

Migratie-light 

Van de thematiek migratie wordt hier een light-versie neergezet. Ongemakkelijke onderwerpen als sociale isolatie, de consequenties van een disfunctioneel zorgstelsel, discriminatie, uitbuiting en honger, worden vluchtig benoemd maar missen diepgang. Liborio vertelt hoe honger pijn doet als hij dagen niets heeft gegeten; hoe zijn huid loslaat als gevolg van hevige brandwonden die hij, na dagen in de woestijn te hebben gedwaald, heeft opgelopen en hoe het is om voor de meeste mensen onzichtbaar te zijn of voor een enkeling slechts een indio. Toch slaagt hij er niet in de lezer echt mee te nemen in dit gevoel. Je krijgt het gevoel dat hoewel de schrijfster het thema migratie interessant vindt, ze zich onvoldoende heeft verdiept in de drama’s waar een illegale latino mee te maken krijgt wanneer hij – als het hem al lukt – de grens oversteekt, om deze overtuigend neer te zetten.

Ook de personages kunnen de indruk wekken met veel enthousiasme bedacht te zijn, maar niet helemaal consistent zijn doorgevoerd. De hoofdpersoon, Liborio, moet bijvoorbeeld een ongeschoolde jongen voorstellen, die weliswaar gedurende zijn werkzaamheden in de boekwinkel wat kennis op heeft kunnen doen, maar behalve dat, weinig onderwijs heeft kunnen genieten. Toch slaagt hij erin om zeer complexe filosofische analysen op het leven los te laten en grafische parallellen te trekken tussen gebeurtenissen en uitingen van beeldende kunst. Het is duidelijk dat de schrijfster graag via de hoofdpersoon spreekt, wat geen probleem zou zijn als ze niet zo compleet verschillend van elkaar waren.

Hedendaagse prinses 

Toch doet dit alles niets af aan de charme van het verhaal en zeker niet aan dat van het hoofdpersoon. Met helden en schurken, voorspelbare wendingen en kleurrijke personages, is De cowboykampioen een geslaagd hedendaags sprookje en is Liborio met zijn dappere eigenwijsheid en zijn nobele trots een prinses van wie je direct gaat houden. De cowboykampioen is een bitterzoet verhaal over hoop en weerbaarheid, maar toch ook – een beetje – over de harde realiteit van een illegale jonge migrant uit het zuiden in de Verenigde Staten.

De cowboykampioen is te koop via Uitgeverij Wereldbibliotheek

Aura Xilonen