conSentido op Facebook 
conSentido op Twitter 
Een onvolledig nieuwsoverzicht “con sentido” uit Latijns-Amerika in 2013
Een eerste Latijns-Amerikaanse paus uit Argentinië, de legalisatie van marihuana in Uruguay, pacificatie van Braziliaanse ‘favelas’ in de spurt naar het WK voetbal en in Ecuador met Yasuni het moeilijke vraagstuk van economische vooruitgang versus duurzame ontwikkeling. Was 2013 een herhaling van thema’s zo typisch voor het Latijns-Amerikaanse continent als het katholieke geloof, morele kwesties, (on)veiligheid en (duurzame) ontwikkeling? Tijd is sinds de Maya’s cyclisch in het Latijns-Amerikaanse gedachtegoed. Het afgelopen jaar werden er pijnlijke momenten uit de geschiedenis herdacht. En de invulling van terugkerende thema’s, overigens ook van groot belang in de rest van de wereld, werd in 2013 lokaal besproken, opgelegd, bevochten of creatief ingevuld. Veel grote namen stuurden vanuit Latijns-Amerika in 2013 hun boodschap de wereld in, maar nog meer vormden kleine proteststemmen een blok dat niet genegeerd kon worden.
De eerste Latijns-Amerikaanse paus, Benedictus of Jorge Bergoglio, heeft een twijfelachtig verleden in de Argentijnse dictatuur, maar pleit vandaag voor een constructieve dialoog. Paus Benedictus wordt als vernieuwend en eenvoudig aanzien. Hij neemt het op voor de armen en is ondanks zijn verleden dan ook ongelofelijk populair in eigen continent. In juli wist hij op het Copacabana-strand in Rio de Janeiro, Brazilië, 3 miljoen mensen samen te brengen tijdens het Wereldjongerenforum. De woorden van een Latijns-Amerikaanse paus kunnen in het continent met de meeste katholieke gelovigen wereldwijd, waar mensen massaal de straten opkwamen voor hem, niet zomaar genegeerd worden. Laten we daarom beginnen waar het conSentido-jaaroverzicht van 2012 eindigde, met een constructieve dialoog.
Een hoopvolle dialoog aan de onderhandelingstafel in Havana en overeenkomsten in de publieke ruimte van Colombia
De proteststemmen die in 2013 in Colombia te horen waren, staan in schril contrast met de relatieve stilte waarin de vredesonderhandelingen, tussen vertegenwoordigers van de Colombiaanse regering en leden van de FARC, plaatsvonden in Havana, Cuba. Als er de jaarlijkse prijs voor dialoog bestond, zou Colombia dit jaar misschien wel gewonnen hebben.
Een spannend vervolgverhaal dat zich stap voor stap ontvouwt, want om bijna vijftig jaar conflict te beëindigen, is een handdruk niet voldoende. Het eerste akkoord kwam in mei met radicale landbouwhervormingen. Een belangrijke stap aangezien alle partijen weten dat het gebrek aan gelijke landbouwverdeling ten grondslag ligt aan het conflict.
Anno 2013, negenenveertig jaar na het begin van het gewapend conflict, en gelijktijdig met de gesprekken aan de onderhandelingstafel, wonnen een nationale staking en wegblokkades van Colombiaanse boeren de sympathie van leraren, gezondheidswerkers en sociale groeperingen. Onderwerp van verzet is het Tratado de Libre Comercio (TLC, vrijhandelsakkoord) uit 2011 met de Verenigde Staten en Europa, dat het levensonderhoud van de kleine landbouwers onhoudbaar maakt.
Bij de aankomst van de eisers in Bogotá culmineerden de demonstraties in geweldplegingen, opheffing van de staking en maar liefst 183 akkoorden tussen landbouwers en regering. Het valt nog te bezien of een andere historische mars in Bogotá afgelopen december, die maar liefst tienduizenden mensen op de been bracht om actie te voeren tegen de afzetting van Gustavo Preto, burgemeester van Bogotá, door het Openbaar Ministerie, hetzelfde effect zal hebben.
De volgende stap in juni omvatte de politieke integratie van guerrillaleden, een gevoelig thema voor veel Colombianen. Vijf maanden later, in november, hadden de onderhandelaars akkoord nummer 2 op zak. Het volgende punt op de agenda, drugstrafiek, brengt ons bij een ander Zuid-Amerikaans land, waar dit jaar marihuana gelegaliseerd werd: Uruguay.
De drugscussie en onveiligheid
Latijns-Amerikaanse landen lopen voorop in de discussie over het legaliseren van drugs. Logische aanleiding is een halt toe te roepen aan de corruptie en het bloedvergieten in de drugsoorlog waar de regio onder lijdt. Uruguay was in december het eerste land waar de cannabismarkt in handen van de staat terechtkwam. De Senaat keurde in het kleine Zuid-Amerikaanse land de wet goed die het planten, het verdelen, de verkoop en het gebruik van cannabis regulariseert.
In Guatemala kon president Otto Pérez Molina niet genoeg steun vinden voor een soortgelijke wending. De regering in Argentinië zei de effecten van Uruguay te willen afwachten. In Paraguay deed president Horacio Cartes de wet af als een “utopie”. En terwijl ex-president Vicente Fox in Mexico voor legalisatie en commercialisering opkomt, liet de huidige Mexicaanse Minister van Buitenlandse Zaken weten dat de drugspolitiek niet unilateraal bepaald mag worden en dat er overeenstemming moet bestaan in de regio.
Colombia raakt haar slechte imago als drugslans pur sang steeds meer kwijt, en inmiddels wordt gezegd dat Peru Colombia voorbij is gestreefd in de export en productie van cocaïne.
De drugsoorlog in Latijns-Amerika is in alle landen voelbaar en actueel. In 2013 stond, afgezien van Colombia en Uruguay, ook Mexico weer pijnlijk op de voorgrond. Lokale invulling: op 10 mei, Moederdag in Mexico, kwamen de familieleden van vermisten in de drugsoorlog nog massaal op straat. De verdwijningen tijdens de drugsoorlog worden ondertussen op 26.000 personen geschat.
En toch kreeg de drugsoorlog in Mexico in 2013 minder media-aandacht dan in 2012. Marco Appel, journalist van het Mexicaanse weekblad Proceso, zegt in Mo.be dat dit niet betekent dat er minder conflict is. Het verschil tussen president Peña Nieto en zijn voorganger Calderón is dat de vorige Mexicaanse president veel meer over de drugsoorlog sprak. Peña Nieto perkt daarentegen de communicatie in. De laatste jaren bleef hoofdstad Mexico D.F. relatief gespaard in vergelijking met de rest van het land dat meer en meer in de greep van het geweld kwam. Maar volgens BBC Mundo werd de laatste maanden van 2013 ook de Mexicaanse hoofdstad door geweld werd overweldigd.
Het United Nations Development Programme (UNDP) bracht in 2013 het verslag “Seguridad Ciudadana con un Rostro Humano” uit waarin ze stellen dat Latijns-Amerika één van de meest ongelijke en gewelddadige regio’s blijft. Dit staat volgens het verslag de sociale en economische ontwikkeling van iedere Latijns-Amerikaanse staat in de weg.
En toch, in Centraal-Amerika beweeg er iets. In mei spraken de twee grootste criminele bendes van Honduras, en meteen ook van Centraal-Amerika, la Mara Salvatrucha en la Mara Barrio 18, de wens van een vredespact uit. In het conSentido-jaaroverzicht van 2012 kon u al lezen dat een jaar eerder dezelfde bendes in El Salvador een wapenstilstand sloten. In Honduras leeft de hoop dat de woorden van de bendeleden een officiële wapenstilstand met zich mee kunnen brengen zoals in El Salvador. Moorden zouden er met 59% verminderd zijn. Juan Carlos Pérez Salazar, correspondent van BBC Mundo in México en Centraal-Amerika, legt in Semana uit dat dit voor Midden-Amerika het belangrijkste proces is sinds de vredesakkoorden van de burgeroorlogen twintig jaar geleden.
Venezuela, twee presidenten en een bevolking zonder toiletpapier
Over naar een van de andere onveiligste landen in Latijns-Amerika, Venezuela. De ngo Observatorio Venezolano de Violencia (OVV) publiceerde eind 2013 een verslag dat toont dat de moordcijfers het afgelopen jaar zijn gestegen, en verviervoudigd in de afgelopen veertien jaar.
In 2013 kon u op conSentido.nl lezen over verschillende emotionele politieke momenten in een voor Venezuela bewogen jaar. In maart gaven we een overzicht van de massale internationale mediareacties op de dood van één van de meest charismatische Latijns-Amerikaanse leiders, Hugo Chávez. In april schreven we over de aanloop naar de verkiezingen tussen de door Chávez zelf aangewezen opvolger, Nicolas Maduro, en oppositieleider Henrique Capriles. Op 14 april las u over de – betwiste – overwinning van Maduro met anderhalf procent. In april keurde de Kiesraad de verkiezingsuitslag dan toch goed, ondanks de tienduizenden overleden Venezolanen die via het Kiesregister zouden hebben gestemd.
Kort daarop in juni kregen Venezuela en Maduro het moeilijk door de aanhoudende inflatie en stijgende voedseltekorten. Basisproducten als boter, bloem, melk, rijst en toiletpapier waren steeds moeilijker te verkrijgen. Zelfs aan miswijn was een tekort. Voor de Venezolaanse bevolking betekent dit lange wachtrijen en een zwarte markt. President Maduro beschuldigt regeringsvijanden als de oppositiebeweging en private bedrijven; economen wijzen op de strikte prijspolitiek van de overheid. Venezuela is momenteel grotendeels afhankelijk van import.
In november had Maduro nog toestemming gekregen van het parlement om maatregelen te nemen tegen de economische problemen zonder hen daarbij te raadplegen. En begin december waren er wéér verkiezingen, dit keer voor de gemeenteraad. Maduro werd bevestigd in zijn macht.
Protest en lokale invulling van de grote thema’s
Time Magazine koos de eerste Latijns-Amerikaanse paus Benedictus als Man of the Year, maar tegelijkertijd vormden heel veel “kleine” mannen en vrouwen in 2013 samen een blok.
In juni brachten straatprotesten in Brazilië van 5000 (voornamelijk) jongeren, begonnen om een prijsstijging van het openbaar vervoer, in tien dagen anderhalf miljoen mensen op de been in vijftig steden. Ze protesteerden tegen corruptie, ondermaatse openbare diensten, politiegeweld en het overmatige gebruik van belastinggeld voor de bouw van de stadia voor het WK voetbal. Presidente Dilma Rousseff wil volgend jaar herkozen worden en beloofde prompt extra geld voor onderwijs en gezondheidszorg, maar deze beloofde hervormingen hebben tot nu toe weinig opgeleverd.
Ook in Argentinië leefde er in 2013 grote onvrede bij de bevolking; hoge inflatie (die de regering ontkent), het uitblijven van nodige economische verbeteringen, corruptie en een handvol omstreden maatregelen van de regering lagen aan de basis. In april kwamen er meer dan een miljoen woedende Argentijnen door het hele land op straat tegen de politisering van de magistratuur. In oktober bevestigde een uitspraak van het Argentijnse hooggerechtshof de grondwettelijkheid van een andere omstreden maatregel, de zogenaamde ‘Perswet’ uit 2009. De steun voor Kirchner nam zienderogen af. Dit uitte zich in oktober in een verkiezingsnederlaag voor de Presidente bij de tussentijdse parlementsverkiezingen.
In Mexico kwam het tot aanvaringen tussen de politie en leraren, in Ecuador kwamen betogers wekenlang de straat op om tegen de beslissing om het Yasuni-park te ontginnen te protesteren, en in Chili hielden de studenten hun in 2011 begonnen protestrally aan.
Politiek, verleden en ideologie
Verschillende studentenleiders werden in Chili tot Congresleden verkozen. De demonstraties en ontevredenheid van de Chileense bevolking met de neoliberale politiek van president Piñera in de afgelopen jaren, heeft in december geleid tot de overduidelijke overwinning van Michelle Bachelet tijdens de presidentsverkiezingen. De socialiste won het van de conservatieve kandidate Evelyn Matthei. Bachelet was zeer populair tijdens haar vorige regeerperiode (2006-2010), maar de steun van een groot deel van de bevolking zal ook in Chili afhangen van haar daden. De Chileense bevolking heeft de afgelopen jaren van zich laten horen en 59% bracht in december een “proteststem” uit door niet op te dagen in het stemkantoor.
Feest in de straten van Santiago na de overwinning van Michelle Bachelet 15 de december – Foto: Daniela Cancino Jara
De hervorming van de Grondwet uit de periode van de dictatuur, het terugdringen van de enorme ongelijkheid, betaalbaar hoger onderwijs voor iedereen en het decriminaliseren van abortus om medische reden, zijn enkele belangrijke en ideologische verkiezingsbeloften. Deze niet voor de hand liggende onderhandelingen moeten gebeuren in een sterk katholiek land en met de nieuwe linkse coalitie waarmee Bachelet de presidentsverkiezingen won.
In dit zelfde Chili dat opkomt voor zijn toekomst werd de staatsgreep van generaal Pinochet van veertig jaar gelden herdacht. In Guatemala is het lot van oud-dictator generaal Rios Montt nog steeds niet beslist; dit jaar werd zijn veroordeling tot genocide omvergeworpen en zal een revisie van de rechtszaak plaatsvinden. En in Peru was het tien jaar geleden dat de Peruaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie, la Comisión de la Verdad y Reconciliación (CVR) haar rapport over het interne conflict in Peru publiceerde
Tot nu toe zijn Cuba en Uruguay de enige Latijns-Amerikaanse landen waar abortus legaal is. In Bolivia woedt het abortusdebat sinds in juli het Boliviaanse parlementslid Patricia Mancilla een verzoek indiende bij het Gerechtshof voor de mogelijkheid tot abortus. Een onderwerp dat tot voor kort onbespreekbaar was in een land waar de katholieke moraal zwaar weegt.
Ook in Colombia speelt een ideologische discussie, maar in april werd het voorstel voor het toestaan van het homohuwelijk nog verworpen door de Senaat.
Voorstanders van het homohuwelijk in de stromende regen, de Senaat verwerpt het voorstel, Bogota, Colombia – Foto: Fransje Molenaar
In Ecuador mocht in februari president Rafael Correa rustig zijn Revolución Ciudadana (Revolutie van de Bevolking) verderzetten met 57% van de stemmen. Maar ook in Ecuador woedt een dagelijkse strijd om morele kwesties. President Correa laat er geen onduidelijkheid over bestaan, de linkse leider is katholiek en tegen abortus. Paola Pavón, parlementslid van de regeringspartij, diende in oktober een motie in om abortus te depenaliseren in geval van verkrachting. Na een ideologische media-tussenkomst van de president trok het parlementslid de motie in.
Economie, cultuur en (duurzame) ontwikkeling
Een heikel punt dat voor nationale en internationale natuurorganisaties en sociale groeperingen Correa’s roemrijke overwinning ontsierde, is de toestemming van het parlement om olie te ontginnen in het iconische ITT-veld in het nationale Yasuni-park. Reden voor het ongenoegen: dit betekent het einde van een hoopvol economisch alternatief en van een van de meest biodiverse stukken regenwoud op onze planeet.
In Mexico paste het parlement in december zijn grondwet aan om de oliemarkt te liberaliseren. Zo kunnen nu ook private bedrijven uit binnen- en buitenland in de olie-industrie in Mexico investeren. In Guatemala militariseerde de oliemaatschappij Perenco Guatemala Limited een natuurpark in een beschermd deel van de jungle van het noordelijke departement Petén. Dit brengt, afgezien van gevolgen voor de natuurlijke omgeving, intimidaties en schendingen van de mensenrechten voor de plaatselijke Mayabevolking met zich mee.
Brazilië vierde in oktober de vijfentwintigste verjaardag van zijn grondwet. Dit viel samen met het einde van de militaire dictatuur. Inheemse groepen vierden niet mee, maar bezetten begin oktober een week lang het parlement. Moderne ontwikkeling dreigt meer dan ooit het verlies van hun rechten, cultuur en toekomst te betekenen.
Vanuit Brazilië regende het verder berichten die de voorbereidingen voor het WK voetbal in 2014 in een slecht daglicht stellen: corruptie in de Braziliaanse Voetbalbond, privatisering van de openbare ruimte, gedwongen verhuizingen met schendingen van de mensenrechten, stijgingen van vastgoedprijzen en commercialisering van het populaire voetbalspel, in Brazilië nota bene.
Nog meer gedwongen uitzettingen vonden plaats in Haïti waar sinds de aardbeving van 2010 nog steeds duizenden mensen in tentenkampen wonen. Private landeigenaars en gemeentelijke overheden maakten zich in 2013 schuldig aan het verdrijven van deze kampbewoners.
Het hoeft niet allemaal slecht nieuws te zijn: de regering van Honduras gaf 970.000 hectare tropisch regenwoud terug aan de inheemse Miskito-stam. Ook in Honduras hebben in september Noord-Amerikaanse wetenschappers onder de dichte bebossing van de jungle een Pre-Colombiaanse stad ontdekt. Costa Rica besloot zijn twee nationale dierentuinen te sluiten en te vervangen door natuurparken en botanische tuinen. Ten slotte konden we lezen dat steeds meer mensen in Latijns-Amerika de fiets nemen.
Latijns-Amerika in de wereld
De relaties tussen Latijns-Amerika en de rest van de wereld zijn veelvuldig; handelsrelaties, liefdesrelaties, artistieke, culturele en universitaire uitwisselingen… en diplomatieke relaties. En die laatste verlopen niet altijd vlekkeloos. Zo kwam aan het licht dat de Verenigde Staten de Braziliaans presidente Rousseff hadden afgeluisterd.
Eén van de opvallendste diplomatieke gebeurtenissen was toch wel de tussenlanding of ontvoering (al naar gelang de bron) van het regeringsvliegtuig van de Boliviaanse president Evo Morales in Oostenrijk. De luchthavenpolitie in Wenen onderzocht het vliegtuig op zoek naar de Noord-Amerikaanse klokkenluider Edward Snowden, die niet aan boord was. Op de top van de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties (Unasur) in het Boliviaanse Cochabamba steunden de leiders van Ecuador, Venezuela, Suriname, Uruguay en Argentinië Bolivia in wat als een schending van nationale soevereiniteit werd beschouwd.
Naast het fragiele evenwicht in postkoloniale relaties dat hiermee ten voeten uit getoond werd, ontstaat er een nieuw economisch wereldevenwicht. Latijns-Amerika hangt steeds minder af van Europa en meer en meer landen in het continent leunen economisch op China. Zo steunt president Correa van Ecuador op leningen van China, met de belofte van de verkoop van olie.
Grotendeels door een afnemende vraag uit (vooral) China, verminderde de economische groei van Latijns-Amerika tot minder dan 3%. Dit is het laagste niveau in vijf jaar (al doet de regio het beter dan Europa). Toch zijn de voordelen voor armere gemeenschappen historisch hoog dankzij armoedeprogramma’s in landen als Brazilië, Argentinië, Venezuela, Bolivia, Ecuador, Uruguay en Nicaragua.
Met een zeer opvallend gebaar van openstelling voerde president Raúl Castro in Cuba marktgeoriënteerde hervormingen in. Een ander gebaar was misschien nog opvallender en kwam van de Russische president Vladimir Poetin: hij stelde voor om gezien de bouwachterstand van voetbalstadions in Brazilië het WK dan maar in Rusland te organiseren.
Wordt vervolgd
Uruguay heeft cannabis gelegaliseerd. Die legalisering gaat in vanaf april dit jaar en dan pas zullen, afgezien van de politieke implicaties, de echte gevolgen vastgesteld kunnen worden. Colombia is goed op weg om in 2014, vijftig jaar na het begin van het gewapend conflict, de vredesgesprekken verder vorm te geven. Het blijven uiterst gevoelige en spannende onderhandelingen. Op de onderhandelingsagenda dit jaar: de illegale drugstrafiek, de genoegdoening van de slachtoffers van het conflict, het afstand doen van de wapens en de mechanismes van de goedkeuring en uitvoering van de vredesovereenkomsten. Een andere volle onderhandelingsagenda staat klaar voor Bachelet in Chili.
In een voorspelling voor 2014 stelt de VN dat Latijns-Amerika in 2014 een koploper in economische groei wordt, met Paraguay op de eerste plaats, gevolgd door Panama en Bolivia. Landen met de laagste groeicijfers in de regio worden Venezuela en, opvallend genoeg, de traditionele koplopers in economische groei Argentina en Brazilië.
Nicaragua, een land waar we weinig over geschreven hebben, wil zichzelf terug op de kaart zetten in 2014 met het begin van de bouw van een kanaal dat de Atlantische met de Stille Oceaan moet verbinden, en enorme gevolgen kan hebben voor Nicaragua en de regio.
Traditiegetrouw blijft eten in 2014 een prominent onderwerp in de regio. De culinaire wereld is het er over eens dat 2014 het jaar van de Peruaanse keuken wordt. Peru wordt het belangrijkste culinair land van morgen genoemd.
Om te eindigen waar we begonnen: grote voetbalnamen zullen proberen in de wereldgeschiedenis een plaatsje te veroveren. Met het WK voetbal en de ontevredenheid in Brazilië zijn er daar ook dit jaar weer protesten te verwachten. En de Confederatie van Chileense Studenten kondigde al nieuwe demonstraties aan om de druk aan te houden.
Er zijn presidentsverkiezingen in Costa Rica, El Salvador, Panama, Colombia, Bolivia, Uruguay en Brazilië. Dit zal grote gevolgen hebben voor de manier waarop er met het verleden en de grote thema’s wordt omgegaan.
In Latijns-Amerika zitten ze niet stil, en de conSentidofamilie van lezers, fotografen en de redactie zal er bij zijn. Een informatief en creatief mediajaar gewenst van de conSentidoredactie!
Bronnen: BBC Mundo, The Guardian, Mo*, dewereldmorgen.be, catapa.be, ips.be, De Standaard, deredactie.be, Parool, De Wereld Draait Door, France 24Semana, The Atlantic
reageren