Ensemble Moxos: Barok uit Bolivia

Barok, een term die we meestal associëren met kerken van ingewikkelde architectuur, paleizen, kostuums à la Marie Antoinette, pruiken en  decadentie. Als muziek roept barok iets pompeus op, met een overvloed aan violen van verschillende groottes of dramatische pianosolo’s. Barokmuziek uit Latijns-Amerika? Een combinatie die nauwelijks binnen deze beschrijving lijkt te passen.

In het noordoosten van Bolivia, in de uitgestrekte vlakten die aan de Amazone grenzen, ligt San Ignacio de Moxos, een klein dorpje als ieder andere in de regio. Een plein als kern met een typische Jezuïetenkerk; eenvoudige contouren, ondersteund door robuuste houten pijlers, gekleurd in talloze tinten van oker en terracotta. Daaromheen staan kleurrijke koloniale huisjes met veranda’s aan de straatkant, om voorbijgangers tegen de hitte van de regio te beschermen. Dit is, tezamen met enkele andere dorpen in deze regio, de omgeving waarin de traditie van de Boliviaanse Jezuïtische barokmuziek is ontstaan.

Ergens halverwege de zeventiende eeuw waagden Jezuïtische gemeenten uit verschillende delen van Europa, koppige boodschappers van  God, zich aan een tot dan toe onontdekte wereld. In wat zij hun Missies noemden, beoogden zij de zielen van de ‘arme wilden’ voor hun God te winnen en om dit doel te bereiken gebruikten zij muziek. Aanvankelijk met bladmuziek en instrumenten meegenomen uit Europa, maar geleidelijk, naar mate belangstelling onder de lokale bevolking toenam, ook input met vanuit de regio. Zo begon een cultureel fusie-experiment tussen beide werelddelen, met San Ignacio de Moxos als een van de epicentra.

Foto: Maarten Ros

Een paar eeuwen later, op een koude november middag in Europa is Ensamble Moxos, een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Latijns- Amerikaanse barokmuziek, voor de vijfde keer op tournee in Europa. De pianist en dirigent van het ensemble Raquel Maldonado, praat met conSentido over de oorsprong van hun muziek, het doorbreken van stereotypes en de strijd van muzikanten met veel liefde voor wat ze doen, maar met weinig middelen om het te realiseren: “Sinds (in het laatste decennium van de vorige eeuw) enkele partituren en historische documentatie van de Jezuïetenperiode zijn gevonden, is er hard gewerkt. Niet alleen aan het terugvinden van partituren, documentatie van deze culturele uitwisseling, maar ook en vooral om deze traditie terug te geven aan degenen bij wie het hoort, de inwoners van San Ignacio de Moxos. Om dit doel te bereiken hebben veel nationale en internationale initiatieven samengewerkt. Ensamble Moxos is daar het product van”.

Ensamble Moxos wordt wereldwijd erkend, onderweg weet het zijn publiek keer op keer te verrassen en stereotypes te bestrijden: “Wij zijn een ensemble qua niveau en opstelling vergelijkbaar met vele anderen, maar tegelijkertijd bespelen we unieke muziek afkomstig uit een unieke tijd en plaats en een unieke samensmelting. Dit maakt ons bijzonder en baanbrekend; men verwacht panfluiten en charangos, omdat men gewend is Bolivia met de klanken en ritmes van het Andesgebied te associëren”.  Ensamble Moxos laat een ander Bolivia zien. En stereotypes zijn er niet alleen rondom kleuren van hun klederdracht of het ritme van de muziek: “Het is weleens gebeurd dat vóór een van onze concerten de gastheren of organisatoren zich wantrouwig opstelden; hadden ze eigenlijk te maken met mensen die wisten hoe zich op een podium te gedragen? We hebben ze kunnen laten zien dat náást afkomstig uit Bolivia, we professionele muzikanten zijn met passie voor wat we doen, dat we als ieder andere professionele muzikant onze rol op het podium wel kennen. Vaak zijn we na concerten met verontschuldigingen benaderd.”

Foto: Maarten Ros

Ensamble Moxos is onderdeel van een omvangrijker project dat zich richt op de herleving en herwinning van de muzikale traditie, en de muzikale vorming van jongere generaties in San Ignacio de Moxos en daarmee het behoud van hun culturele erfgoed poogt te garanderen: “Vandaag de dag hebben we een muziekschool waarin in we de jongere generaties van San Ignacio muzikaal opleiden”. Op de vraag hoe ze erin slagen om zo’n nobel maar ambitieus project te financieren antwoord Raquel met een glimlach: “Dezelfde vraag stel ik me nou iedere dag. Aanvankelijk ontving het project veel hulp van buitenaf, met name uit Spanje, maar als gevolg van de crisis in Europa, is deze vorm van samenwerking steeds minder geworden. Tegenwoordig wordt een groot deel van de kosten van de muziekschool gefinancierd met eigen middelen, met name tours en de verkoop van eigen cd’s.” En nationale steun bijvoorbeeld van de overheid? “We moesten hard werken voor de nationale erkenning. Momenteel zijn we tot cultureel erfgoed verklaard, wordt onze muziekopleiding landelijk erkend en krijgen we veel steun van het Ministerie van Cultuur, dat bijvoorbeeld deze tour mede financiert.”

Terwijl we vol verwachting onze blikken op het podium richten, wachtend op het moment dat het concert zou beginnen, verrast het Ensemble ons als het via de achterzijde van de kerk met een typische dans uit San Ignacio zijn intrede maakt. Levendige muziek en bijzondere klederdracht. We worden getrakteerd op een indrukwekkende selectie van melodieën met zowel elementen uit de barok als van oorsprong uit San Ignacio en andere missionarisnederzettingen. De positieve verbazing van het publiek is duidelijk, er zijn maar weinigen in de zaal die een concert van deze omvang en dit niveau hadden verwacht. De show wordt afgesloten met een gezongen dramatisering van de verdrijving van de Jezuïeten uit San Ignacio de Moxos, en de gelijktijdige gewelddadige komst van de Spanjaarden, werkelijk ontroerend. Het duidelijk ontroerde publiek neemt met een staande ovatie afscheid van Ensamble Moxos. November is voorbij en Ensamble Moxos is terug in Bolivia, maar bij degenen die aanwezig waren bij de concerten in Amsterdam, Den Haag of Nijmegen, klinkt het harmonieuze contrast van hun muziek nog steeds na.