Interview met filmmaakster Pepa San Martín: “Familieliefde kent geen seksuele identiteit”

Sara wordt binnenkort 13 en haar wereld staat op zijn kop. Ze voelt zich raar in haar snel veranderende lichaam, maar ook in haar familie, waar nu ook de vriendin van haar moeder, de nieuwe vrouw van haar vader en de kat die haar zusje heeft besloten te adopteren bij horen. Rara, het  speelfilmdebuut van de Chileense filmmaakster Pepa San Martín, is een prachtig verhaal over loyaliteit, hoop, wanhoop en liefde in zijn vele vormen.  Het is onderdeel van het programma van World Cinema Amsterdam. conSentido had de eer om Pepa San Martín een uur lang te mogen interviewen.

San Martín ontvangt me in het café van bioscoop Rialto. Haar open en innemende overkomen stelt mijn zenuwen gerust en ik heb meteen het gevoel dat dit gemakkelijk een gesprek van een paar uur  zou kunnen worden.

Vrouw zijn is het lastige

Net als haar film, spreekt San Martín over filmmaker, homoseksueel maar vooral vrouw zijn in een Chili dat nog worstelt met de patriarchale conservatieve erfenis van het Pinochet-tijdperk, in duidelijke taal en zonder zwaarmoedig te worden. “Ik ben een optimist”, laat ze meteen weten. Voor haar is het lastige niet om homoseksueel, maar vooral om vrouw te zijn en zich telkens geconfronteerd te zien met het beeld dat een patriarchale samenleving heeft van wat een vrouw hoort te zijn. In die zin is lesbisch zijn in Chili net zo lastig als vrouw zijn en filmregisseur: beide stroken niet met het patriarchale beeld van een vrouw. Daarom is gender een onderwerp dat telkens terug te vinden is in San Martíns werk: streven  naar een diverser en inclusiever beeld van de vrouw. In het streven naar gelijke rechten voor homoseksuelen in Chili, dat ook een rol in haar film speelt, vindt ze het belangrijk om het beeld over homoseksuelen te demystificeren. Daarom gaat Rara niet perse over de homoseksualiteit van de moeder – dat is maar een element – maar over Sara, het kind. San Martín: “Ik ben opgegroeid met heteroseksuele films die ik naar mijn eigen homoseksuele realiteit vertaalde, waarom zou een heteroseksueel zich niet kunnen verplaatsen in de realiteit van een homoseksueel? Liefde en familiaire gevoelens kennen toch geen seksuele identiteit? Daar wil ik bij stilstaan met deze film, dat er naast de seksuele geaardheid vele andere facetten van een persoon zijn. Onderdeel zijn van een gezin is daar één van, en dan is zo’n gezin niet anders dan het jouwe of het mijne.” 

In die zin is Rara meer dan een film over homoseksualiteit, een film over een gezin, en Paula’s gezin is niet anders dan dat van anderen. De seksuele geaardheid van Sara’s moeder speelt geen rol in de liefde die ze voor haar kinderen voelt of in de zorg die ze voor hen draagt, evenmin in de manier waarop hun huishouden wordt gerund – werkstress, ouderlijke ruzies, driftbuien, schoonmaakperikelen en luie dagen inbegrepen. Belangrijk daarbij is dat Rara in Chili als een familiefilm, geschikt voor 7+, in première zal gaan. “Mijn hoop is dat de hele familie de film samen bekijkt en daarna bij het eten van een ijsje met elkaar bespreekt; het bespreekbaar maken, dat is wat ik interessant vind. Hopelijk concluderen mensen dat het mooi is om anders te zijn.”

In de film zien we hoe Sara van bijna 13 worstelt met haar identiteit en probeert haar thuissituatie te begrijpen aan de hand van wat ze daarbuiten ziet en wat ze vanuit haar omgeving hoort dat normaal is of hoort te zijn. San Martín kiest er bewust voor de film te laten verlopen vanuit Sara’s perspectief, de adolescentie is immers een essentiële periode in het vormen van onze identiteit, en welke vooroordelen we kiezen aan te nemen of los te laten, zullen bepalend zijn voor hoe we de wereld om ons heen zien, en dus voor wat we accepteren, of als afwijkend zien.  

Tolerantie (voor acceptatie is nog heel veel nodig)

Sara’s gedrag in de film en haar agenda – de tegengestelde posities van haar ouders tegen elkaar gebruiken voor eigen doeleinden – wijkt in niks af van leeftijdgenoten. Toch wordt dit door haar omgeving geïnterpreteerd als kenmerken die geconditioneerd zijn door haar ‘afwijkende’ situatie thuis. Het gevolg is een rechtszaak die de voogdij van Paula over de kinderen moet beoordelen. Zolang het homohuwelijk niet mogelijk is in Chili en andere Latijns-Amerikaanse landen, is het recht op een normale relatie tussen ouders en kinderen van een gescheiden homostel onmogelijk; een kind van een homostel heeft legaal gezien recht op een relatie met maar één van de ouders. In die zin worden met het uitblijven van een legaal homohuwelijk, ook de rechten van betrokken kinderen in negatieve zin beïnvloed. “Zolang het huwelijk onder homostellen illegaal is, zullen we tweederangsburgers blijven, en onze kinderen daar de dupe van zijn”, stelt San Martín.

Als conservatieve invloeden in de Chileense samenleving ter sprake komen noemt San Martin de katholieke kerk, maar ook conservatieve politici, producten van het dictatoriale tijdperk, die alles verwerpen wat anders is. “Afwijken van de norm vinden we in Chili heel beangstigend, en dat is niet gek, want wie tijdens de dictatuur anders was, verdween en was nooit meer terug te vinden. Als gevolg hiervan is dat de Chileense samenleving, afgezien van hoe het formeel gezien met de rechten van de homoseksuelen staat, erg terughoudend in het accepteren van homoseksuelen als onderdeel van de samenleving. Dit bepaalt hoe homoseksuelen zich profileren. “Een homoseksueel moet een supermens zijn: hij moet aardig, succesvol, grappig, stijlvol en betrokken zijn om überhaupt getolereerd te worden (vergeet acceptatie, daar is nog héél veel voor nodig). Het ontbreken van een van deze kenmerken zal anders toegeschreven worden aan zijn homoseksualiteit.” Het is in die zin niet anders dan bij zwarten of migranten in bepaalde delen van de wereld. Daarnaast wordt homoseksualiteit als iets verdrietigs gezien: de arme mensen die hun leven weggooien en kinderloos en alleen zullen eindigen.

Een inclusiever en humaner beeld

In 2004 verloor de Chileense voormalige rechter Karen Atala de voogdij over haar drie dochters vanwege haar lesbische geaardheid. Atala’s voorval inspireerde San Martín om Rara te maken. Karen Atala nam uiteindelijk geen genoegen met de uitspraak van de Chileense rechters en sleepte ze voor het Inter-Amerikaanse Hof voor de Rechten van de Mens wegens discriminatie. Ze won. Na vier jaar strijd werd ze in het gelijk gesteld en kreeg ze de voogdij van haar kinderen terug. San Martín: “Karen Atala won juridisch en politiek gezien en schepte een precedent voor vergelijkbare gevallen in de toekomst. Maar als moeder en als vrouw verloor zij ontzettend veel. Tegen de tijd dat de rechtbank met een uitspraak kwam, waren haar dochters al bijna oud genoeg om op zichzelf te wonen. Die verloren jaren zal ze niet meer terugkrijgen. Voor de kinderen van Karen Atala, evenals voor Sara en Cata in mijn film, is het uiteindelijk toch een happy ending, want ze beleven zo’n proces van dichtbij en nemen daaruit elementen om hun beeld van de wereld te vormen; hopelijk een inclusiever en humanere beeld dan dat van ons, de verloren generaties.”

De intimiteit van de toneelschool

San Martín is afkomstig van de toneelschool. Gevraagd hoe haar theaterachtergrond bijdraagt aan het maken van een film als Rara antwoordt ze dat hoewel ze op slag verliefd werd op de camera en wat deze kan, ze de manier van omgaan met acteurs aan haar tijd op het toneel te danken heeft. Ze snapt hoe moeilijk het is om acteur te zijn en besteedt daarom veel aandacht aan het bouwen van een relatie met de acteurs en van de acteurs onderling. Dit komt terug in haar omgang met de twee jonge actrices die in Rara Sara en Cata spelen. “Ik vond het cruciaal dat ze zich prettig voelden op de set maar ook met elkaar, dus vóórdat de opnames begonnen hebben een hele zomer aandacht besteed aan het opbouwen van een vertrouwensrelatie met elkaar. Op het moment dat we gingen filmen kenden ze elkaar heel goed en was de zusterlijke relatie al aanwezig. Het moest ook wel want de rollen en met name die van hoofdrol Sara, zijn zeker niet gemakkelijk. Toch is het gelukt de plagerige maar liefdevolle, kameraadschappelijke relatie die Sara en Cata met elkaar hebben, zeer herkenbaar in beeld te brengen. Het vervult de kijker met een warm gevoel van weemoed over de mooie kwetsbaarheid van die jonge jaren.

Momenteel werkt San Martín als scenarioschrijver en mederegisseur van een televisieserie in Chili, waarmee ze toekomstige filmprojecten hoopt te financieren. Op de vraag wat we in de toekomst van haar kunnen verwachten antwoordt ze dat ze het liefst de tijd neemt om ideeën uit te werken en daarom liever geen concreet antwoord geeft. “Maar de kwestie van de vrouwen is iets wat mij roept om films over te maken, want in mijn samenleving zie ik de noodzaak daarvan. Ik ben een feminist, dat is niet iets waar ik me voor schaam. Ik denk dat er voor ons vrouwen nog veel terrein te winnen valt.”