Holding Up The Sky: als de witte mens niet oppast, valt de hemel naar beneden

De indrukwekkende documentaire Holding up the Sky van de Belgische regisseur Pieter Van Eecke neemt de Europese kijker mee naar het Amazonewoud in Brazilië, grondgebied van de inheemse Yanomami en hun voorouders. Davi Kopenawa, sjamaan en woordvoerder van de Yanomami, reist in de film de tegengestelde richting op: hij trekt naar Europa om steun te zoeken en zo te voorkomen dat zijn volk wordt weggevaagd.

Davi trekt langs beleidsmakers, ngo’s en politici om de grote urgentie van zijn verhaal over te brengen: de Yanomami hebben hulp nodig en wel nu, om de mijnbouw- en houtkapbedrijven tegen te houden die hun territorium binnendringen. De (in de film recent verkozen) president Jair Bolsonaro zal de indringers vrij spel geven waardoor steeds meer van het beschermde gebied van de Yanomami bedreigd wordt.  

In een tekenende scène zien we Davi praten tegen een jonge vrouw die als tolk en begeleider optreedt tijdens een van zijn Europese bezoeken. Terwijl ze wachten tot hun afspraak gereed is, probeert hij haar uit te leggen hoe de wereld zal instorten als we haar niet respecteren en hoe hij en andere sjamanen er alles aan doen om het evenwicht op aarde te behouden, voor hun eigen gemeenschappen maar ook voor de rest van de wereld. De vrouw kijkt hem glazig en wat ongemakkelijk aan, totdat de twee – zij zichtbaar opgelucht – door hun afspraak worden opgehaald.

Het is niet het enige moment van ongemak tijdens Davi’s Europese tour. Als hij samen met zijn zoon Dario een statige zaal in de Parijse Senaat binnenstapt, ziet hij alleen de overdaad aan (gestolen) goud aan de muren. Iemand stelt voor in deze bijzondere setting een foto te maken van de bezoekers, maar daar bedankt Davi voor. ‘Dit is het bloed van onze voorouders, ik ben zwaar geschokt.’ En even later, wanneer ze door een aangelegde botanische tuin in Parijs wandelen: ‘De witte mens wil met ons inheemsen hetzelfde doen als met deze planten. De helft uitroeien, een paar zwakke exemplaren bewaren en in het eigen gebied tentoonstellen, zoals in een dierentuin.’

Davi’s boosheid en irritatie is niet alleen een breuk met het clichébeeld van de ‘verlichte’ sjamaan, maar ook inhoudelijk de kracht van de film. Van Eecke zoekt hierin een balans: hij laat zien wat een zachtaardige man Davi is, maar ook hoe woedend hij is, om het publiek zo te laten nadenken over het eigen gedrag. Want Davi is radicaal eerlijk over de witte mens en hoe die de wereld kapot maakt. En hoeveel bijval hij ook krijgt van landen die zeggen dat ze de Amazone willen beschermen, de Yanomami merken er niets van, zegt hij. Waarom worden beloftes alsmaar niet nagekomen?

Gevallen hemel 

Zestiger Davi verzet zich al decennialang tegen de kolonisatie van zijn land. En hij waarschuwt de ‘stadsmensen’ keer op keer: als de lucht naar beneden dondert, worden ook zij verpletterd. Die vallende lucht komt van de ontstaansmythe van de Yanomami: door een eerder verstoord evenwicht lang geleden, viel de hemel al eens en verpletterde toen alle levende wezens. Het leven dat wij nu kennen speelt zich af op de ‘achterkant’ van deze gevallen hemel. Dat maakt de wereld zo kwetsbaar, wat we merken aan klimaatverandering en de vernietiging van de biodiversiteit. Het is dan ook ons aller taak om opnieuw zo’n catastrofe te voorkomen. Dit is in het kort de wijsheid die de Yanomami van generatie op generatie doorgeven, de laatste decennia ondersteund door wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat bossen het best beschermd worden in gebieden waar de inheemse bevolking de baas is.

Je zou dus denken dat erkenning en bescherming van hun landrechten topprioriteit is wereldwijd. In de praktijk gebeurt echter het omgekeerde: de oorspronkelijke bewoners van de Amazone worden al sinds de koloniale tijd uitgebuit en vermoord. Ze worden ziek door wat de indringers meebrengen, of dat nu de pest, malaria of corona is. Hun territorium wordt van alle kanten bedreigd: bos wordt gekapt om plaats te maken voor landbouw, illegale goudzoekers graven mijnen en vervuilen de rivieren met kwik.

Om het verhaal kracht bij te zetten gebruikt Van Eecke dronebeelden. die niet louter esthetisch zijn ingezet maar treffend de uitgestrektheid van het territorium verbeelden. De bijna 40.000 Yanomami wonen verspreid over een gigantisch gebied dat hen beschermt, maar ook kwetsbaar maakt. De afstand tussen de dorpen is enorm en er is geen telefoon of internet, waardoor mensen alleen kunnen communiceren met radio’s, om elkaar te waarschuwen en het verzet tegen de indringers te organiseren.

Bolsonaro 

Holding up the Sky begint met de verkiezing van Bolsonaro. Dit betekent het einde van de inheemse volkeren, verzuchten de Yanomami. Dat was nauwelijks te veel gezegd, weet je als nu kijker. Inmiddels is bekend dat goudzoekers en drugskartels onder Bolsonaro hun gang konden gaan met hun illegale activiteiten in de Amazone. Ze voelden zich onaantastbaar en trokken vaak gewapend het gebied in, wat  heeft geleid tot meerdere doden onder de Yanomami. Met de opmars van corona hebben de Yanomami het nog zwaarder te verduren gekregen. Begin 2023 heeft de huidige overheid – onder president Lula – de noodtoestand uitgeroepen, en de minister van Justitie is een onderzoek gestart naar genocide, voor ‘het criminele leed dat de Yanomami is aangedaan’. Want hoewel voedseltekorten en goudkoorts al langer een bedreiging vormden voor de Yanomami, verergerde hun situatie de afgelopen jaren aanzienlijk.

De film is dus actueler dan ooit. Toch voelt het wat onbevredigend dat – ondanks de krachtige beelden van het dagelijkse leven in de gemeenschap, en de sjamanen die middels zang, dans en geestverruimende middelen de voorouders om bescherming vragen – de documentaire, die middenin de pandemie eindigt, dit verhaal niet volledig vertelt.