Jimmy Nelson: een fotograaf, een boek, een protest

Foto: Jimmy Nelson- Vanuatu (http://www.beforethey.com/tribe/vanuatu)

Aan media-aandacht heeft hij geen gebrek: Jimmy Nelson, een in Nederland woonachtige Britse fotograaf die onlangs een enorm boek van 424 pagina’s uitbracht vol indrukwekkende foto’s van 35 verschillende inheemse volkeren, waarvoor hij een aantal jaar rond de wereld heeft gereisd. Zijn boek, getiteld Before They Pass Away, kwam eind 2013 uit en is verkrijgbaar voor 128 euro. Voor de liefhebber is er ook een XXL-versie uitgebracht, waar 6500 euro voor neergeteld moet worden. Nelson was te gast bij Ivo Niehe’s TV Show en eerder al eens bij De Wereld Draait Door. Daarnaast was een deel van zijn foto’s te zien in een tentoonstelling van april tot september in het Rijksmuseum Volkenkunde in Leiden, vervolgens in de Atlas Gallery in Londen en momenteel (tot en met 7 februari 2015) in de Young Gallery in Brussel. Uit Latijns-Amerika komen in Nelsons boek de Huaorani uit Ecuador en de Argentijnse Gaucho’s aan bod. Dat deze laatste ook zijn gefotografeerd is opvallend te noemen, gezien het feit dat Gaucho’s, als nakomelingen van inheemse volkeren en Spanjaarden, moeilijk bestempeld kunnen worden als een inheemse stam. Waarom hij niet een van de vele inheemse volkeren in Centraal-Amerika heeft gefotografeerd zegt Nelson het volgende: While Central America is ethnically and anthropologically very important for this project, it’s not very photogenic. The jungle isn’t the romantic place many people think it is. It’s dark and wet, there are no views. It rains a lot and it’s full of insects and other creepy crawlers.[1]

Foto: Jimmy Nelson- Gauchos, Argentinië (http://www.beforethey.com/tribe/gauchos)

Op het eerste gezicht zijn de foto’s, gemaakt met een vijftig jaar oude platencamera, erg indrukwekkend en fascinerend door het enorme formaat, de scherpte, de composities, het gebruik van licht en kleur, maar vooral door de prachtige, adembenemende landschappen met daarin poserende, exotisch uitziende mensen. Door langer naar de foto’s te kijken lijken ze echter duidelijk geënsceneerd: de modellen poseren overdreven en hun kleding en lichaamsversiering zijn wel heel traditioneel, wat haast koloniaal overkomt en een nogal geromantiseerd beeld geeft van de gefotografeerde inheemse groeperingen. Onder meer door deze andere aspecten van het boek heeft Nelson dan ook de nodige kritiek over zich heen gekregen, bijvoorbeeld bij de opening van de tentoonstelling in Londen op 25 september. Daar protesteerde de uit het Braziliaanse Amazonegebied afkomstige Nixiwaka, behorende tot het Yawanawá-volk en momenteel werkzaam in Londen voor de mensenrechtenorganisatie Survival International. Nixiwaka’s voornaamste punt van kritiek op Nelsons werk is de titel van zijn boek, Before They Pass Away. Volgens Nixiwaka is de inheemse bevolking helemaal niet aan het uitsterven, maar zijn ze juist aan het vechten om te overleven en zullen ze hun land blijven verdedigen en bij blijven dragen aan de bescherming van de aarde, dingen die niet aan bod komen in Nelsons boek, tot de spijt van Nixiwaka.

Stephen Corry, directeur van Survival International, had zijn kritiek op het boek in juni 2014 al geuit in een recensie gepubliceerd op de website van Truthout[2]. Behalve dat Corry zich ook niet in de titel kon vinden, worden volgens hem de inheemse groeperingen afgebeeld op een manier die niet overeenkomt met de werkelijkheid. Ze worden ontdaan van moderne attributen als horloges en mobieltjes en ze worden verplicht traditionele kleding aan te trekken, terwijl ze die soms al decennia lang niet meer gebruiken. In een ander geval wordt de kledij zodanig aangepast dat het niet overeenkomt met de vroegere gebruiken van de stam. De vrouwelijke Huaorani’s uit Ecuador bijvoorbeeld, worden in het boek afgebeeld met een vijgenblad functionerend als een soort ondergoed, een gebruik dat zij nooit hebben gekend. Andere groeperingen worden op bizarre plaatsen op de foto gezet. Een groep uit Vanuatu wordt bijvoorbeeld gevraagd met z’n allen in een boom te klimmen om daar te poseren en een andere groep wordt gefotografeerd op de rand van een vulkaan, waar ze zich normaal gesproken nooit zouden bevinden. Ook wordt het Dani-volk in Papoea neergezet als kannibalistisch, terwijl ze dat nooit zijn geweest, maar zelf juist wel regelmatig aangevallen en vermoord worden door het Indonesische leger. Corry vindt het onbegrijpelijk dat er onwaarheden worden verteld in het boek en dat het feit dat veel inheemse stammen ernstig worden bedreigd juist niet besproken wordt.

Foto: Jimmy Nelson- De Huaorani, Ecuador (http://www.beforethey.com/tribe/huaorani)

Jimmy Nelson reageerde een aantal dagen na Corry’s reactie via een artikel geplaatst op de site van Amateur Photographer[3]. Daarin legt hij uit dat zijn project bedoeld is om controversieel te zijn en verdere discussie over bijvoorbeeld de authenticiteit van deze, in zijn ogen, kwetsbare en verdwijnende culturen aan te wakkeren. Verder geeft hij aan dat de modellen inderdaad gedirigeerd werden om op een bepaalde manier te poseren, maar dat dit altijd in samenwerking met hen gebeurde. Ook vindt Nelson dat de foto’s, ondanks de kleine aanpassingen -of misschien verbeteringen zoals hij het zelf verwoordt-, die hij heeft aangebracht, toch vooral de inheemse groep zelf representeren. Bovendien is hij van mening dat elke foto in principe een subjectief, creatief document van de fotograaf is, maar toch meent hij dat zijn beelden echte foto’s zijn van echte mensen, die weergegeven worden zoals ze echt zijn. Al voegt hij daar wel aan toe dat hij ze, in zijn ogen, in een positiever licht heeft gezet en het exotische aspect heeft benadrukt, om zo een breder publiek aan te trekken.

Nelson heeft gelijk wat betreft het feit dat een foto subjectief en creatief document van de fotograaf zelf is. Een fotograaf is daarbij, als artiest, vrij om omwille van de attractiviteit of ter verduidelijking een foto in scène te zetten of te regisseren. In de reisfotografie geldt dit bijvoorbeeld ook. Er wordt vanuit gegaan dat het in scène zetten van foto’s best kan, zolang ze de kijker maar geen verkeerde indruk van het land of de situatie geven.  Bij nieuwsfoto’s is dit een ander verhaal, daar mag een foto nooit geënsceneerd worden, omdat de betrouwbaarheid van dit soort foto’s nooit ter discussie mag staan, van nieuwsfoto’s wordt nou eenmaal verwacht dat die de waarheid uitstralen. Het ANP heeft hier zelfs richtlijnen voor opgesteld.[4] Nelson is uiteraard bezig als kunstenaar, maar tegelijkertijd geeft hij zelf aan dat hij met zijn foto’s de authenticiteit en uniciteit van de volkeren wil weergeven en zo een etnografisch verslag wil creëren: Most importantly, I wanted to create an ambitious aesthetic photographic document that would stand the test of time. A body of work that would be an irreplaceable ethnographic record of a fast disappearing world. […] provide an extraordinary view into the emotional and spiritual lives of the last indigenous peoples of the world.[5] Door deze woorden te gebruiken impliceert Nelson wel degelijk dat hij met zijn foto’s een werkelijkheid wil weergeven, wat de kijker vervolgens ook verwacht, maar wat dus niet het geval is, gezien de overduidelijk geënsceneerde foto’s met overdreven lichaamsversiering, kleding die of in een ver verleden door de betreffende inheemse groepering werd gedragen, of zelfs helemaal nooit, gemaakt op locaties waar ze zich nooit zouden bevinden en ontdaan van hun moderne attributen. Bovendien worden er daarnaast onwaarheden verteld over sommige inheemse bevolkingsgroepen. 

Nelson zou duidelijk geweest moeten zijn in zijn boek over de wijze waarop de foto’s geënsceneerd zijn. Door de foto’s wordt er een beeld van een “wij” en een “zij” gecreëerd, met een enorm gat ertussen, waar -in die mate- dus helemaal geen sprake van is. Het feit dat we allemaal in dezelfde wereld leven, in dezelfde tijd en veelal tegen dezelfde problemen aanlopen wordt volledig genegeerd. Op deze manier helpt Nelson met zijn foto’s ook het stereotype beeld, dat helaas nog steeds leeft,  van de “primitieve wilde” in stand te houden, terwijl de inheemse bevolking zelf juist probeert dit imago te veranderen: People think that we ‘live in the Stone Age’. The truth is that we are constantly adapting to the world around us. We aren’t living in the past, we are just different[6]. It is very difficult to hear that other people believe that tribal peoples are ‘backward’ or ‘primitive’. They are wrong. It is a lack of respect for the way we choose to live[7], aldus Nixiwaka.

Foto: Jimmy Nelson- de Himba, Namibië (http://www.beforethey.com/tribe/himba)

Door de instandhouding van deze stereotypering, het vertellen van onwaarheden én het negeren van de harde strijd die veel inheemse bevolkingen voeren om te overleven hebben Nelsons foto’s de inheemse bevolking dus weinig te bieden en komt het boek vooral koloniaal en sprookjesachtig over, gemaakt om op de koffietafel van de rijke Westerse bevolking te liggen. De titel van het boek werkt al niet echt mee: geen enkele bevolkingsgroep wil omschreven worden alsof ze aan het uitsterven is en de meeste inheemse stammen voeren juist al eeuwenlang een keiharde strijd voor hun voortbestaan en zijn daarin ook succesvol gebleken, waardoor de inheemse bevolking in o.a. Latijns-Amerika en Australië bijvoorbeeld juist aan het groeien is.[8][9]

Het Rijksmuseum Volkenkunde in Leiden was aanvankelijk ook nogal sceptisch over het werk van Nelson, er bestond angst dat er teveel stereotypering van een bepaalde bevolkingsgroep werd getoond en dat heeft het museum op een subtiele manier laten blijken. Ten eerste was de naam van de tentoonstelling in Leiden waar het werk van Nelson te zien was: LEVE DE MENS!, wat eerder een ode aan de mensheid impliceert dan een vastlegging van zogenaamd verdwijnende culturen, waar de titel van het boek (Before They Pass Away) naar verwijst. Daarnaast werden in dezelfde ruimte als de tentoonstelling van Nelson ook andere foto’s en documentaires getoond, die betrekking hadden op de vraag hoe beeldvorming tot stand komt en in hoeverre dit overeenkomt met de werkelijkheid. Ook is Nelson gevraagd om, speciaal voor het Rijksmuseum Volkenkunde, een aantal Nederlandse bevolkingsgroepen aan de tentoonstelling toe te voegen. Nelson vond dit een uitstekend idee en zodoende waren er ook mensen in klederdracht uit Marken te zien en traditionele vissers op Terschelling, net als de andere bevolkingsgroepen van de tentoonstelling geposeerd en in traditionele kledij. Op die manier werd benadrukt dat de foto’s geen hedendaags en realistisch beeld geven van inheemse bevolkingsgroepen, maar dat de afbeeldingen geënsceneerd zijn. Het Rijksmuseum Volkenkunde heeft op deze manier een goede middenweg weten te vinden, want Nelsons foto’s zijn fototechnisch gezien natuurlijk prachtig. Toch moet hij ergens hebben kunnen voorzien dat hij, door het thema op deze manier te benaderen -met zo’n titel en zulke geënsceneerde foto’s waarbij bovendien onwaarheden worden verteld- het nodige aan kritiek zou gaan ontvangen…

Foto: Amarens Greidanus, Rijksmuseum Volkenkunde Leiden

[1] http://www.beforethey.com/journey/argentina—ecuador

[2] http://truth-out.org/opinion/item/23986-turning-a-blind-eye-to-pure-old-vibrations

[3]http://www.amateurphotographer.co.uk/latest/photo-news/photographer-hits-back-at-tribal-images-baloney-attack-5823#exE0pYvsWx6zWyvb.01

[4] http://www.denieuwereporter.nl/2009/03/anp-komt-met-voorschrift-over-ensceneren-fotos

[5] http://www.beforethey.com

[6] http://www.survivalinternational.org/nixiwaka

[7] http://www.survivalinternational.org/articles/3314-interview-with-joel-yawanawa

[8] http://www.losandes.com.ar/article/en-america-latina-sigue-creciendo-la-poblacion-indigena-y-ya-hay-826-pueblos

[9] http://www.smh.com.au/federal-politics/political-news/indigenous-population-to-grow-by-a-third-by-2026-abs-projects-20140430-zr1ur.html