Foto: Ruby Sanders

Kerk heeft in Latijns-Amerikaanse maatschappij haar morele gezag verloren

14-09-2013 door Michiel Baud

» Achtergrond » Columns » conSentido (zin)

Dit artikel is eerder in aangepaste versie verschenen in NRC Handelsblad (16-03-2013)

Na de door Vaticaan-media zorgvuldig geregisseerde aankondiging van de nieuwe paus en de grote stroom van artikelen over zijn persoon, is het tijd voor een meer afstandelijke beschouwing van wat deze nieuwe Paus zou kunnen gaan betekenen. Een belangrijke vraag  voor de wereld, maar vooral ook voor Latijns-Amerika, dat nog altijd de grootste rooms-katholieke regio ter wereld is.

Dat de eerste niet-Europese paus uit Latijns-Amerika komt, is een daad van gerechtigheid. Maar het was in zekere zin ook noodzakelijk. Latijns Amerika heeft van oudsher de grootste rooms-katholieke gemeenschap, maar is tegelijkertijd de regio waar de kerk de meest urgente problemen ondervindt. Dat zijn er drie. De eerste is de sluipende secularisatie. Het grootste deel van de bevolking beschouwt zichzelf nog steeds als katholiek, maar het kerkbezoek is dramatisch afgenomen. Net als in Europa lopen de kerken leeg en  is de mis het exclusieve terrein geworden van de ouderen. Het tweede probleem is de concurrentie van allerlei evangelische genootschappen. In Centraal-Amerika en Brazilië zijn deze pinksterkerken al een onmiskenbaar onderdeel van de maatschappij geworden. Zij hebben een grote aantrekkingskracht op de armere delen van de bevolking. Zij vormen daarom een grote bedreiging van de dominante positie van de rooms-katholieke kerk en krijgen steeds meer politieke invloed.

Het derde probleem is wellicht het belangrijkste. De rooms-katholieke kerk is niet langer het morele kompas van een groot deel van de Latijns-Amerikaanse bevolking. Het rigide en in veel opzichten conservatieve beleid van de Poolse Johannes Paulus II heeft de kerk in de regio grote schade berokkend. Waar in de jaren zeventig en tachtig de verschillende bisschoppenconferenties een groot elan vertoonden, is de kerk vandaag de dag een symbool van stilstand geworden. Er bestaat een grote kloof tussen de kerkelijke dogma’s en de dagelijkse realiteit van de gelovigen. Dat is niet simpelweg een tegenstelling tussen conservatieve en progressieve krachten (hoewel dat natuurlijk ook een element is). Het gaat er veeleer om dat de kerk niet in staat is gebleken een antwoord te vinden op de veranderde sociale en culturele realiteit in Latijns-Amerika.

De contradicties in de levensloop van de nieuwe Paus die de afgelopen tijd naar voren kwamen, zijn in die zin tekenend. Het opvallendst is natuurlijk de beschuldiging dat hij tijdens de militaire dictatuur in Argentinië twee jonge linkse priesters zou hebben ‘overgeleverd’ aan de militairen. En net zo opmerkelijk is dat hij hen na vijf maanden gevangenschap via een persoonlijk gesprek met generaal Videla wist vrij te krijgen. Deze dubbelzinnige houding is symbolisch voor de rol van de kerk tijdens de dictatuur. Enerzijds steunde de kerk het ‘morele’, christelijke hervormingsproces dat gepaard ging aan de nietsontziende repressie van de militairen. Anderzijds probeerde zij de scherpste kantjes van de repressie af te halen. Dat was uiteindelijk een onhoudbare koers die de kerk veel kwaad heeft gedaan. Slachtoffers van de repressie hebben de kerk nooit vergeven dat de bisschoppen hun kennis over de verdwijningen (vaak met naam en toenaam van de slachtoffers) nooit met hen hebben gedeeld.

De terugkeer van de democratie bracht geen verandering in deze dubbelzinnige houding van de kerk. Terwijl de Argentijnse samenleving in de moeilijke eerste jaren na de dictatuur behoefte had aan moreel leiderschap, hulde de kerk zich in stilzwijgen. Zij deed nauwelijks mee aan de intense discussie over de erfenis en betekenis van de dictatuur voor de Argentijnse samenleving. Pas vorig jaar, bijna 40 jaar na de staatsgreep, maakte Bergoglio als hoofd van de kerk excuses, die echter zo zuinig en dubbelzinnig waren dat zij nauwelijks impact hadden. In de tussentijd had de kerk zich vooral bezig gehouden met het bestrijden van dissidentie en protest. Dat bleek duidelijk na de dramatische crisis van 2001, toen grote delen van de Argentijnse bevolking hun werk en spaargelden in rook zagen opgaan. In plaats van compassie met de verarmde bevolking veroordeelde de kerk in scherpe termen de piqueteros, die met hun wegversperringen het symbool werden van de wanhoop van de bevolking. Later keerde de kerk zich hard tegen het plan om op middelbare scholen seksuele voorlichting te geven. Op dit moment ligt zij regelmatig in de clinch met de Kirchner-regering over allerlei ‘morele’ issues zoals het homohuwelijk en anticonceptie.

De rooms-katholieke kerk heeft in de huidige Latijns-Amerikaanse maatschappij haar morele gezag verloren. Dit is niet alleen het geval in Argentinië; het is zichtbaar in heel Latijns-Amerika. De kerk heeft geen antwoord weten te geven op allerlei morele en sociaal-economische kwesties die de bevolking bezighouden. Deels is dat een proces dat ook elders plaatsvindt, maar in Latijns-Amerika is het scherper zichtbaar. De samenleving verandert snel en dat leidt tot allerlei culturele en morele vragen. Migratie heeft tot nieuwe familieverhoudingen geleid, de generaties groeien uit elkaar, de man-vrouwverhoudingen veranderen snel. Het grootste deel van de katholieke bevolking luistert in haar dagelijkse leven al lang niet meer naar de morele recepten van het Vaticaan.

Ook wat betreft de armoede, lijkt de rooms-katholieke kerk de slag te hebben gemist. Binnen het huidige economische groeimodel is er een sociale onderklasse ontstaan die niet kan profiteren van de nieuwe mogelijkheden. Het heeft bovendien tot urgente vragen geleid over de milieu-effecten van dat model. Op lokaal niveau speelt de lagere geestelijkheid soms nog een actieve rol in het zoeken naar oplossingen voor deze grote thema’s. De bevrijdingstheologie is echter op een zijspoor gemanoeuvreerd en de kerk als geheel is niet in staat om coherente antwoorden te formuleren op deze thema’s.

De nieuwe paus heeft als naam Franciscus gekozen en lijkt zich nederig en dienstbaar te willen opstellen. Als zichtbaar symbool van zijn nederigheid werd op grote schaal zijn foto in de Argentijnse metro verspreid. Ook werd benadrukt dat hij regelmatig arme wijken van Buenos Aires heeft bezocht. Dat zijn bemoedigende tekens. Er zal echter meer voor nodig zijn om de rooms-katholieke kerk in Latijns-Amerika zijn elan en morele gezag terug te geven.

Michiel Baud is directeur van het Centrum voor Studie en Documentatie van Latijns-Amerika (CEDLA) in Amsterdam.