Migratie in literatuur en muziek

Migratie is een verhalenbundel van alle tijden en plaatsen. En dat het net dat is, een menselijk verhaal van zovelen, tonen de emoties die neergeschreven en gezongen zijn bij het verlaten van het moederland; verwondering, angst, geluk, verdriet, spanning, gemis, melancholie, saudade… In Latijns-Amerika grepen de kroniekschrijvers tijdens de Spaanse verovering al naar de pen om met vergelijkingen tussen Spanje en de Nieuwe Wereld indrukken een plaats te geven. Recenter zijn er onder andere de protestmuziek tijdens de dictatoriale regimes van de jaren zeventig en tachtig en de chicano-literatuur over de sociale toestand van Latijns-Amerikanen in de Verenigde Staten. Oost west thuis best? Thuis is een rekbaar begrip, en poëzie, als emotiebemiddelaar, is misschien nog de beste manier om elkaar te begrijpen en het verlangen naar thuis (-zijn, -horen, -komen) het gevoel mee te geven dat het verdient na een dappere reis.

Vergelijkingen maken tussen afkomst en aankomst is onvermijdelijk. Net als Azucena Placeres uit Fortuna’s Dochter die tijdens de goudkoorts in het begin van de negentiende eeuw van Chili naar California trekt:

“Met nog een paar mijlen te gaan voor de aankomst laveerde de Emilia langs de kust van California. Volgens Azucena Placeres leek hij zoveel op die van Chili dat ze vast als kreeften rondjes hadden gemaakt en weer in Valparaison waren.” (Isabel Allende, Fortuna’s Dochter)

Ook herkenbaar -of thuis te brengen- is het gemis:

“Cuando me acuerdo de mi país me sangra un volcán.” (Patricio Manns, Cuando me acuerdo de mi pais)

Al tijdens de koloniale tijd overkwam het de veroveraars van gebieden en zielen:

“Dat winterlandschap zou als omlijsting dienen voor een dikwijls terugkerende droom die de jonge theoloog voor de rest van zijn leven zou blijven achtervolgen.” (Gabriel García Márquez, Over de liefde en andere duivels)

Herinneringen. Mooie herinneringen. Of (ver)mooide herinneringen:

“O, Argentinië, soepele tijden, open deuren, tijd om over de balk te gooien, de hele toekomst voor je,…” (Julio Cortázar, Rayuela)

En dan, daar ver weg, zijn culturele markers een houvast. In Rayuela van Julio Cortázar keert mate door heel de roman terug als verwijzing naar het thuisland. Mate, die kruidendrank die Argentijnen waar ook meedragen, en zo overal een beetje thuis zijn.

“Weet je, zo’n mate is net een punt plus spatie. Als je dat achter de rug hebt kun je een nieuwe paragraaf beginnen.” (Julio Cortazar, Rayuela)

Tot je die nieuwe paragraaf begint en je je een ander land een beetje eigen maakt:

Of je je eigen land vormgeeft:

“Te quiero en mi paraíso es decir que en mi país la gente viva feliz aunque no tenga permiso. (Mario Benedetti, Te quiero)

Net als voor de Uruguayanen Mario Benedetti en Eduardo Galeano was voor zo velen in Latijns-Amerika het achterlaten van het moederland ook ballingschap tijdens de dictatoriale regimes van de jaren zeventig en tachtig. Na de vluchtelingen van het Franco-regime naar het Amerikaanse continent, ging de vlucht de andere richting uit. Politieke vluchtelingen kregen asiel in aangrenzende landen, de Verenigde Staten en Europa.

De Chileense band Ilapu mocht in 1981 na hun terugkeer van hun tweede Europese tour het Chile van Pinochet niet meer binnen, en vestigde zich in Frankrijk.

“Traigo en mi equipaje del destierro. Amistad fraterna de otros suelos. Atrás dejo penas y desvelos.” (Ilapu, Vuelvo)

In de lente van 1988 keerden de bandleden van Ilapu terug “Vuelvo por vivir de nuevo entero. Vuelvo, amor vuelvo…” waar ze door meer dan honderdduizend personen ontvangen werden voor hun eerste concert in het Parque La Bandera de Santiago.

En de Argentijnse Mercedes Sosa, die zo mooi de contradicties bezingt die het verlaten van land en liefde met zich meebrengt, of hoe thuis onze geliefden zijn:

De grootste en meest gekende migratie van afgelopen decennia op het Amerikaanse continent is noordwaarts. Sociale en economische ongelijkheid, armoede, bendegeweld, op zoek naar een beter leven in het beloofde land net boven het jouwe dat zijn cultuur en levensstijl schaamteloos tentoonstelt. En vandaag de dag de vlucht om het ruwe geweld in Centraal-Amerika te ontsnappen. Een vlucht voor het leven. Dappere wandelaars:

“Es lindo México pero cuanto sufrí. Atravesarlo sin papeles es muy duro. Los cinco mil kilómetros que recorrí. Puedo decir que los recuerdo uno por uno. Por Arizona me dijeron cruzaras . Y q me aviento por el medio del desierto . Por suerte un mexicano a la que llamaba Juan. Me dio la mano que si no estuviera muerto.” (Los Tigres del Norte, 3 veces mojado)

“Hoy me voy pal’ norte sin pasaporte, sin transporte… a pie, con las patas… pero no importa este hombre se hidrata con lo que retratan mis pupilas…” (Calle 13, Pal Norte)

Het Tratado de Libre Comercio de América del Norte uit 1994 tussen de Verenigde Staten en Mexico versnelde de economische integratie tussen beide landen met arbeidsmigratie en de maquilladoras, door de EEUU gecontroleerde fabrieken in Noord Mexico.

“¡O que maravilla es esta! Lo que el TLC provocó De una raya imaginaria de un chivi chivi colo.” (Lila Downs, La Línea)

Als je niet de juiste term toebedeeld krijgt uit internationale overeenkomsten, leef je in de schaduw, en eist muziek misschien wel je bestaansrecht op:

“Solo voy con mi pena sola va mi condena correr es mi destino para burlar la ley perdido en el corazón de la grande babylon me dicen el clandestino por no llevar papel pa’ una ciudad del norte yo me fui a trabajar” (Manu Chao, Clandestino)

En dan –eindelijk-, na het vertrek, hebben sommigen het geluk terug te kunnen keren:

“Hoy voy a verte de nuevo, voy a envolverme en tu ropa. susúrrame en tu silencio cuando me veas llegar.” (Gloria Estefan, Hoy)

De familie van Gloria Estefan trok net als andere Cubaanse families na de Cubaanse revolutie naar Miami. Vandaag dichten de twee landen, na geografisch op een kleine zee-afstand van elkaar te liggen, ook andere afstanden. Net als de protestmuziek tijdens de dictatoriale regimes het leven bleef bezingen en steun bracht, en Manu Chao mensen zonder papieren een plaats geeft, kunnen muziek en literatuur begrip opwekken en ons dichterbij elkaar brengen. Zo trad als de Buena Vista Social Club afgelopen oktober voor de eerste maal op in het Witte Huis voor Hispanic Heritage Month en de 25^e verjaardag van het Educational Excellence for Hispanics-initiatief: